Geologia

Jak powstały Góry Stołowe?

Pytania o to jak powstały Góry Stołowe naukowcy zadają sobie od wielu dziesięcioleci. Co dziś wiemy o ich historii? Jak powstają piaskowcowe formy skalne? Na te pytania postaramy się odpowiedzieć.

Przed 100 milionami lat na terenie dzisiejszych Gór Stołowych rozciągało się płytkie morze tzw. czeski basen kredowy. Z otaczających go lądów, wraz z nurtem rzecznym, przenoszony był materiał skalny, piasek, muł, który osadzał się na dnie morskim. Z biegiem czasu, zalegające na dnie warstwy osadu przekształciły się w twarde skały formujące obecne Góry Stołowe. Głębokość zbiornika wodnego zmieniała się, co miało wpływ na osadzający się w nim materiał wobec tego w budowie geologicznej Gór Stołowych obserwujemy zalegające na sobie niemalże poziome warstwy piaskowców drobno, średnio i gruboziarnistych, leżące naprzemiennie.

Przez miliony lat, wskutek pionowych ruchów skorupy ziemskiej, pokłady skalne zostały wydźwignięte na dużą wysokość, co w efekcie dało unikatową na skalę Polski kompozycję gór płytowych.

Wypiętrzanie gór, w tempie niezauważalnym przez człowieka, trwa nadal. Jednakże równocześnie, na masywy Gór Stołowych działają procesy naturalne: postępuje niszczenie skał przez wietrzenie i erozję, przy czym skały o mocniejszym spoiwie, są niszczone wolniej. Tłumaczy to więc dlaczego Góry Stołowe nie są jednolitym płaskowyżem i można w ich obrębie wyróżnić kilka poziomów.

Pozostałościami najwyższego poziomu jest Szczeliniec Wielki i rozległy płaskowyż Skalniaka z Błędnymi Skałami oraz Narożnik, natomiast najbardziej rozległy jest poziom środkowy, obejmujący miejscowości Karłów, Pasterka, Łężyce Górne. W granicach Parku Narodowego, oprócz Gór Stołowych zajmujących znacznie większą północną i wschodnią jego część, znalazł się przylegający do nich od południowego-zachodu fragment Wzgórz Lewińskich, zbudowany z granitoidów a w jego okrywie łupków łyszczykowych. Tzw. granitoid kudowski powstał w okresie między 330 a 300 mln lat temu. Przykładami odsłonięć granitoidów występujących na terenie parku są "Czartowski Kamień" oraz usytuowana przy Szosie Stu Zakrętów "Czerwona Skałka". Najstarszymi skałami osadowymi tego regionu są występujące w okolicach Pstrążnej łupki ilaste lokalnie piaszczyste z wkładkami węgli i wapieni, w których można znaleźć ślady odciśniętych karbońskich roślin. Łatwa dostępność skał budujących Góry Stołowe i Wzgórza Lewińskie sprawiła, że od dawna eksploatowano je w licznych, choć niewielkich kamieniołomach. Dziś wydobywa się tylko piaskowce ciosowe w dwu kamieniołomach w Radkowie i koło Polanicy Zdroju, wykorzystując je dla potrzeb budownictwa i kamieniarstwa. Oprócz surowców skalnych w rejonie Pstrążnej eksploatowano w XIX w. węgiel kamienny w mało wydajnych kopalniach.

Schematyczny przekrój przez Góry Stołowe.

Klimat a rzeźba

Klimat Gór Stołowych wynika z ukształtowania terenu i ogólnego kierunku ułożenia pasma z północnego zachodu na południowy wschód. Przeważają tu wiatry z kierunków zachodnich, stąd wyraźnie zaznacza się wpływ klimatu atlantyckiego, zaś tylko w niewielkim stopniu- śródziemnomorskiego. Istnieje tu duże zróżnicowanie warunków termicznych w zależności od wysokości Okręt w Błędnych Skałachnad poziom morza jak i ilości ciepła, jakie otrzymują stoki północne i wystawione na bezpośrednie promieniowanie słoneczne stoki południowe. Ze w zględu na charakter rzeźby gór, występują tu często inwersje temperatury, polegające na spływie wychłodzonego powietrza z wyższych partii w kierunku szczelin, dolinek i innych obniżeń. Powoduje to silne zróżnicowanie temperatur nie tylko pomiędzy wierzchowinami a podnóżem gór, ale także lokalne np. na powierzchni skalnych stoliw i w pobliskich szczelinach.

Występujące późną jesienią i w zimie inwersje temperaturowe pozwalają nawet w tych praktycznie niewysokich górach obserwować piękne zjawiska "morza mgieł", zalegających w dolinach w czasie gdy w wyższych partiach świeci słońce. Pod względem ilości opadów atmosferycznych klimat zaliczany jest do umiarkowanie wilgotnego. Roczna ich suma na wyżej wyniesionych terenach osiąga 1100 mm, ale trzeba tu zaznaczyć, że nie określona jest ilość wody pochodząca z często występujących w wyższych partiach mgieł rosy i szronu. Wysokość opadów zależy tu bardzo istotnie od wyniesienia terenu - w leżącej na wys. 400 m n.p.m. Kudowie opady roczne nie przekraczają 790 mm. Śnieg zlega w wyższych partiach gór przez około 100 dni w roku, szczególnie długo utrzymując się w głębokich szczelinach.

Woda w procesie kształtowania rzeźby

W kształtowaniu rzeźby Gór Stołowych niezwykle ważną rolę odgrywa woda. Wnikając przez systemy pionowych spękań i przepuszczalne piaskowce powoduje rozpuszczanie skał, wypłukiwanie rozdrobnionego materiału i w końcu wynoszenie go poza górotwór. Usuwanie materiału z wnętrza skalnego masywu doprowadza do utraty jego stabilności i ostatecznie rozpadu rozpoczynającego się od krawędzi masywu. Objawia się to odrywaniem i odpadaniem bloków skalnych od pionowych krawędzi i nawisów skalnych piaskowcowych stoliw. W ten sposób na przedpolach urwisk masywu tworzą się charakterystyczne blokowiska. Współdziałanie wody i temperatury w zmieniających się warunkach klimatycznych powodowało rozpad dużych bloków skalnych na mniejsze. Dodatkowo w procesie erozji uczestniczył wiatr. Wszystko to w ciągu ostatniego miliona lat doprowadziło do powstania ciekawych form skalnych, takich jak grzyby, maczugi czy wiele innych przypominających swym kształtem ludzi, zwierzęta itp.

Na południowych obrzeżach Gór Stołowych występują źródła wód mineralnych. Są to szczawy charakteryzujące się niewielką mineralizacją i dużą zawartością gazowego dwutlenku węgla. Ich lecznicze wykorzystanie stało się podstawą rozwoju uzdrowisk Kudowy, Dusznik i Polanicy Zdroju. Przez teren Parku przebiega europejski dział wodny rozdzielający zlewisko Morza Bałtyckiego i Morza Północnego. Do Bałtyku spływają potoki z północno- wschodnich stoków Gór Stołowych zasilające Ścinawkę i strumienie z południowego-wschodu oraz południowej części gór, wpadające do Bystrzycy Dusznickiej. Obie te rzeki są lewobrzeżnymi dopływami Nysy Kłodzkiej. Wody do Morza Północnego odprowadza lewobrzeżny dopływ Łaby, czeska rzeka Metuje. Odwadnia ona północno-zachodnie zbocza Gór Stołowych i zachodnią część Wzgórz Lewińskich.